Οδηγός Κοινωνικο-Οικονομικών μελετών
για την ολοκληρωμένη διαχείριση του υδάτινου περιβάλλοντος
Μονογραφία Της Βέτας
Ζάνου[1]
Σελίδες: 177,
Αθήνα 2000
Επιστημονική
΄Εκδοση του Ε.Κ.Θ.Ε (Εθνικό Κέντρο
Θαλασσίων Ερευνών)
Άγιος Κοσμάς,
Ελληνικό, 166 04 Αθήνα
Περίληψη
Η μέχρι σήμερα αλόγιστη χρήση του υδάτινου
οικοσυστήματος, τόσο ως συντελεστή παραγωγής και κατανάλωσης όσο και ως
αποδέκτη των αποβλήτων τους, έχει ως αποτέλεσμα την συνεχή υποβάθμιση της
ποιότητας του αλλά και την αύξηση του ελλείμματος στο ισοζύγιο του νερού, με
αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομική ανάπτυξη και στην κοινωνική ευημερία.
Στα πλαίσια της προσπάθειας μείωσης των αρνητικών
αυτών επιπτώσεων γίνονται έρευνες και μελέτες με σκοπό την υιοθέτηση
διαχειριστικών μέτρων βιώσιμου ανάπτυξης - ευημερίας. Όμως για την εξαγωγή των
δεικτών ευημερίας και για την εφαρμογή οικονομικών μεθόδων αξιολόγησης των
προτεινόμενων διαχειριστικών μέτρων απαιτείται η συλλογή και επεξεργασία
μεγάλου αριθμού στατιστικών στοιχείων και παραμέτρων.
Ο μεγάλος αυτός αριθμός στοιχείων έχει ως αποτέλεσμα σε κάποιες διαχειριστικές μελέτες να παρατηρείται παράλειψη εξέτασης παραμέτρων ή ύπαρξη μη αξιόπιστων στοιχείων (μη αναφορά του έτους των ή/και των πηγών πληροφόρησης, λανθασμένες συγκρίσεις[2]) όπως και μη συλλογή υπαρχόντων δεδομένων (π.χ συλλογή πρόσφατων στοιχείων, στοιχεία για διαχρονικές συγκρίσεις, για στρεμματικές αποδόσεις καλλιεργειών κλπ) με αποτέλεσμα να υπάρχει έλλειψη δεδομένων, έτσι ώστε να μην μπορεί να επιτευχθεί ο στόχος της συλλογής των στοιχείων που είναι η διαμόρφωση διαχειριστικών προτάσεων και η οικονομική αξιολόγηση τους.
Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών κρίθηκε
αναγκαίο να γραμμογραφηθούν 74 πίνακες-υποδείγματα που υπάρχουν στην Α’ ενότητα του παρόντος Οδηγού, στους
οποίους έχει γίνει προσπάθεια να συμπεριληφθούν όλες οι παράμετροι που
απαιτούνται για τη μελέτη της ευημερίας των πολιτών και οι οποίες είναι άμεσα
και έμμεσα συνυφασμένες με το υδάτινο περιβάλλον.
Για την δημιουργία των πινάκων αυτών έχουν ληφθεί
υπόψη υπάρχουσες βιβλιογραφικές αναφορές[3]
σχετικά με:
α) τους κοινωνικο-οικονομικούς δείκτες που
παρουσιάζουν τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες, τις επιπτώσεις τους και τις
αλληλοεπιδράσεις τους με το υδάτινο οικοσύστημα και κατά συνέπεια τις
επερχόμενες μεταβολές στην ποιότητα ζωής (π.χ. πληθυσμιακή πυκνότητα, ποσοστό
αστικοποίησης, ποσοστό αρδευομένων εκτάσεων, δομή ΑΕΠ ανά τομέα παραγωγής κλπ.)
και
β) τους αντίστοιχους περιβαλλοντικούς δείκτες που
πρέπει να εξετάζονται (περιβαλλοντικά όρια που καθορίζονται από διεθνείς
συμβάσεις, από οδηγίες της Ε.Ε. και την ελληνική νομοθεσία, ρυπαντικά φορτία
ανά καλλιέργεια, προσδιορισμός περιοριστικού παράγοντα (NO3, PO4), δείκτες
φέρουσας ικανότητας κλπ).
Στους γραμμογραφημένους αυτούς πίνακες-υποδείγματα, η ταξινόμηση των δεδομένων γίνεται σε κεφάλαια και θεματικές παραγράφους, βάσει μιας λογικής ακολουθίας που διευκολύνει την συλλογή, επεξεργασία και χρήση των στοιχείων.
Αναλυτικότερα, με την χρήση των πινάκων-υποδείγματα
καταρχήν επιτυγχάνεται η ταχύτερη συγκέντρωση των δεδομένων διότι:
α) Είναι προκαθορισμένο το έντυπο συμπλήρωσης.
β) Προσδιορίζεται επακριβώς η πηγή πληροφόρησης,
κυρίως των ποσοτικών στατιστικών στοιχείων.
γ) Έχουν καταχωρηθεί στατιστικά δεδομένα σε επίπεδο
χώρας (ως συγκριτικό στοιχείο), για το έτος που έχει επιλεγεί ως κοινό έτος
αναφοράς και
δ) Υπάρχουν οι απαιτούμενες διευκρινήσεις για το
περιεχόμενο των στατιστικών στοιχείων που συλλέγονται[4].
Επιπλέον,
· με την υπάρχουσα αναφορά των παραμέτρων, στους πίνακες, αποφεύγεται η παράλειψη της συλλογής των ποσοτικών και ποιοτικών στοιχείων που πρέπει να εξετάζονται σε μια διαχειριστική μελέτη.
·
μέσω των διαφόρων υπολογισμών που γίνονται σε κάθε πίνακα (πληθυσμιακή
πυκνότητα, στρεμματική απόδοση, διαχρονικές μεταβολές, ποσοστιαίες αναφορές
κλπ) μπορούν να εντοπιστούν τυχόν λάθος καταχωρήσεις δεδομένων στους πίνακες.
· η
χρήση πρωτογενών πηγών πληροφόρησης (ΕΣΥΕ, Υπ. Γεωργίας, ΕΟΤ, κλπ.) παρέχει την
δυνατότητα διαχρονικών συγκρίσεων αλλά και χρήσης των πινάκων και σε
μεταγενέστερη μελέτη, με συμπλήρωση των νέων δεδομένων από τις ίδιες πηγές
(συγκρισιμότητα στοιχείων). Ο επακριβής προσδιορισμός της σχετικής
βιβλιογραφίας τους βοηθά στη γρήγορη
εύρεση της.
Τέλος, η δομή των πινάκων διευκολύνει και στην
προσθήκη τυχόν άλλων παραμέτρων που η κάθε ερευνητική ομάδα κρίνει ότι θα πρέπει
να εξεταστούν για τις ανάγκες του συγκεκριμένου προγράμματος. Η συμπλήρωση των
νέων παραμέτρων θα γίνει μία φορά, με άμεση καταχώρηση στη θεματική παράγραφο
που ανήκουν αλλά και με δυνατότητα αξιολόγησής τους για την περαιτέρω χρήση
τους.
Οι πίνακες αυτοί μπορεί να βοηθήσουν το έργο τόσο του
φορέα χρηματοδότησης/ανάθεσης μιας μελέτης όσο και του φορέα εκπόνησης. Ο
φορέας χρηματοδότησης θα μπορεί να επιλέγει από τους πίνακες τα συγκεκριμένα
ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν από τον φορέα εκπόνησης και ο φορέας
εκπόνησης θα μπορεί να επιλέγει τα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν από τους
φορείς πληροφόρησης.
Οι
πίνακες-υποδείγματα διακρίνονται σε:
i) Πίνακες με στατιστικά στοιχεία
για τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες
ii) Πίνακες με συμπληρωματικά στοιχεία
iii) Πίνακες με προτεινόμενα διαχειριστικά μέτρα
Αναλυτικότερα:
i) Πίνακες με στατιστικά
στοιχεία για τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες
· Τα
στατιστικά στοιχεία των πινάκων, καταρχήν, αναφέρονται στα έτη 1981, 1991 και
βασίζονται κυρίως στις απογραφές της ΕΣΥΕ. Για τις μεταβλητές που υπάρχουν
στοιχεία μετά την τελευταία απογραφή[5],
συλλέγονται επιπλέον δεδομένα, επιλέγοντας, για όλες τις δραστηριότητες, κοινή
χρονολογία εξέτασης το έτος 1995[6],
έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα σύγκρισης τους.
·
Για τις παραμέτρους που υπάρχουν στοιχεία και για μετά το 1995 γίνονται
επιπλέον πίνακες (με την ίδια γραμμογράφηση). Τα δεδομένα αυτά ναι μεν δεν
χρησιμοποιούνται για την σύγκριση των διαφόρων δραστηριοτήτων μεταξύ τους αλλά
συμβάλλουν στην πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση της υπό εξέταση δραστηριότητας.
· Σε
όλους τους πίνακες υπάρχει σχετική στήλη με αντίστοιχα στατιστικά στοιχεία σε
επίπεδο χώρας, ώστε να είναι εφικτή η σύγκριση των παραμέτρων της υπό εξέταση
περιοχής με τις αντίστοιχες του συνόλου της Ελλάδος (π.χ ΑΕΠ ανά δραστηριότητα,
πληθυσμός σε ομάδες ηλικιών, μέση στρεμματική απόδοση καλλιεργειών κλπ).
·
Κατά την καταχώρηση της επωνυμίας των ΟΤΑ[7]
δεν ακολουθείται η αλφαβητική σειρά (ΕΣΥΕ) αλλά γίνεται σύμφωνα με την
γεωγραφική τους θέση (ΟΚΧΕ 1999,
GIS, κλπ.), έτσι ώστε να βρίσκονται εύκολα στον χάρτη αλλά κυρίως για να
εντοπίζονται οι ζώνες δραστηριοτήτων.
· Η
χρήση του αύξοντα αριθμού (Α/Α) των ΟΤΑ, που αναγράφεται στους πίνακες αυτούς,
διευκολύνει τόσο στην επεξεργασία των στοιχείων όσο και τον αναγνώστη - χρήστη
των στοιχείων για τη γρήγορη ανεύρεσή τους στο χάρτη, στο κείμενο και από
πίνακα σε πίνακα.
·
Επίσης υπάρχει μια στήλη όπου χρησιμοποιούνται σύμβολα για την παρουσίαση
χαρακτηριστικών τους π.χ. "Π" αν η περιοχή είναι πεδινή,
"Ηα" αν είναι ημιαστική, "Υ100" αν το υψόμετρο του ομώνυμου
οικισμού είναι 100μ., ″Ε..″ η Επαρχία στην οποία ανήκουν κλπ. Η
χρήση των συμβόλων αυτών διευκολύνει την επεξεργασία των στοιχείων, π.χ. πόσοι
ΟΤΑ είναι πεδινοί, ημιαστικοί, σε υψόμετρο μικρότερο των 100μ κλπ.
·
Επιπλέον, αναφέρεται ο κωδικός κάθε ΟΤΑ που χρησιμοποιεί η ΕΣΥΕ ώστε να είναι
ευκολότερη η αναζήτηση των ΟΤΑ στις σχετικές εκδόσεις της ΕΣΥΕ αλλά και να
υπάρχει η δυνατότητα διασύνδεσης των στοιχείων της εκάστοτε μελέτης με άλλες
βάσεις δεδομένων.
ii) Πίνακες με συμπληρωματικά στοιχεία
Στους πίνακες αυτούς υπάρχουν ενδεικτικά
παραδείγματα-απαντήσεις για τα στοιχεία που θα πρέπει να συλλέγονται και
αφορούν:
α) Επεξηγηματικές πληροφορίες για τις διαχρονικές μεταβολές
που παρατηρούνται στους προ-αναφερόμενους πίνακες με τα στατιστικά στοιχεία και
β) Στοιχεία για τα μέτρα περιβαλλοντικής - αναπτυξιακής
πολιτικής που ισχύουν στην περιοχή μελέτης (οικονομικά εργαλεία, θεσμικό
πλαίσιο και οριζόντια μέτρα στήριξης).
Βασικό βέβαια είναι να συλλέγονται
πληροφορίες σχετικά με το αν έχουν εφαρμοστεί τα μέτρα αυτά και αν η
αποτελεσματικότητά τους ήταν η αναμενόμενη όπως επίσης και να υπάρχει
βιβλιογραφική αναφορά σχετικών μέτρων που έχουν εφαρμοστεί σε άλλα κράτη σε
παρόμοιες περιπτώσεις
π.χ. βλ. Πίνακα Οδηγού 3.4.1
Πίνακας 3.4.1 : Συμπληρωματικά στοιχεία
για την γεωργία
|
Επεξηγήσεις
για τις μεταβολές σε παραγωγή και παραγωγικότητα βασικών καλλιεργούμενων
ειδών Π.χ Η αύξηση του δείκτη
παραγωγικότητας της “x”
καλλιέργειας οφείλεται: στις μεγάλες βροχοπτώσεις
(κλιματολογικές συνθήκες), ή στο υδάτινο δυναμικό (υδρολογικά
στοιχεία, εναπόθεση φερτών υλών λόγω ύπαρξης μεγάλων ποταμών κλπ), ή στην αύξηση των αρδευόμενων εκτάσεων
(εγγειοβελτιωτικά έργα), ή στην εκμηχάνιση της γεωργίας, ή στην αύξηση χρήσης των λιπασμάτων, ή στα βελτιωμένα είδη, ή
στις βελτιωμένες τεχνικές που επιδοτήθηκαν από την Ε.Ε., ή
.......... |
|
·Χρήση
λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων π.χ στις
καλλιέργειες “x,ψ”
παρατηρείται μείωση της ποσότητας λιπασμάτων λόγω της μείωσης της παραγωγής ή
λόγω του συστηματικού ελέγχου των καλλιεργειών (από γεωπόνους περιοχής) ή
λόγω της μη επιδότησης των λιπασμάτων ή λόγω Καν.2078/92 ή .... |
|
·
Προϊόντα ονομασίας προέλευσης ................. |
|
·
Στοιχεία για τα οικονομικά εργαλεία και θεσμικά και οριζόντια μέτρα στήριξης
που έχουν εφαρμοστεί. Προβλήματα
εφαρμογής-Αποτελεσματικότητα π.χ
βιολογική γεωργία, αγρανάπαυση…............ |
iii) Πίνακας με προτεινόμενα
διαχειριστικά μέτρα
Στους πίνακες αυτούς καταγράφονται οι πληροφορίες που
συλλέγονται για τα μέτρα περιβαλλοντικής - αναπτυξιακής πολιτικής (οικονομικά
εργαλεία, θεσμικά και οριζόντια μέτρα στήριξης) που προτείνονται για την
εκάστοτε περιοχή μελέτης:
α. Στα σχέδια της εθνικής, περιφερειακής, νομαρχιακής
και τοπικής αναπτυξιακής πολιτικής και στα πλαίσια της πολιτικής της Ε.Ε.
β. Σε εισηγήσεις φορέων που εμπλέκονται στη διαχείριση
της περιοχής.
γ. Σε αποτελέσματα ερωτηματολογίων χρηστών και μελέτης
πεδίου.
δ. Σε προγενέστερες - πρόσφατες μελέτες και γενικά σε
βιβλιογραφικές αναφορές.
π.χ. βλ. Πίνακα Οδηγού 3.5.1
Πίνακας
3.5.1 Προτεινόμενα διαχειριστικά μέτρα για την γεωργική δραστηριότητα
|
Χρηματοδοτήσεις έργων ή
χρήση άλλων οικονομικών εργαλείων |
π.χ. επιδότηση για αύξηση παραγωγής παραδοσιακών προϊόντων για τοπική
κατανάλωση και διασύνδεση (προώθηση-διαφήμιση) με εστιατόρια (προβολή στους
καταλόγους παραγγελιών) και super markets του Νομού….. |
|
Θεσμικά μέτρα |
π.χ
Η καλλιέργεια βαμβακιού στην περιοχή “α” πρέπει να περιοριστεί διότι ο
υδροφόρος ορίζοντας έχει μειωθεί και σύντομα και οι άλλες καλλιέργειες θα
έχουν πρόβλημα άρδευσης. Επίσης η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αυξήσει τις εισαγωγές
από τρίτες χώρες όπου η τιμή είναι χαμηλότερη και θα αυξηθούν τα πρόστιμα
όταν γίνονται υπερβάσεις του ορίου παραγωγής κλπ |
|
Οριζόντια μέτρα στήριξης |
π.χ Εκπαιδευτικό πρόγραμμα ...... |
Τα προτεινόμενα αυτά διαχειριστικά μέτρα σε συνδυασμό με όλα τα υπόλοιπα στοιχεία που έχουν συλλεχθεί στους άλλους πίνακες μελετώνται, ανά θεματική παράγραφο αλλά και σαν σύνολο (συμβατότητα δεδομένων θεματικών παραγράφων), με σκοπό τη σύνταξη της κοινωνικο-οικονομικής μελέτης.
Προκειμένου να επιτευχθεί η
συνδυαστική ταυτόχρονη χρήση, των στοιχείων πολλών πινάκων, που απαιτείται για
την σύνταξη μιας διαχειριστικής μελέτης, προτείνεται όπως οι πίνακες με τα
στατιστικά στοιχεία να παρατίθενται μετά το κείμενο της κοινωνικο-οικονομικής
μελέτης. Με τον τρόπο αυτό δεν θα διακόπτεται και η ροή του κειμένου από
πίνακες και λεπτομερή στοιχεία τα οποία ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να τα βρει
συγκεντρωμένα στο τέλος της μελέτης.
·
Μετά την παρουσίαση των πινάκων, στην Β'
ενότητα του Οδηγού υπάρχει το αρχείο "ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ
ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΑΜΕΣΑ & ΕΜΜΕΣΑ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΥΔΑΤΙΝΟΥ
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ".
Το αρχείο αυτό, στο οποίο αναφέρονται 302 τίτλοι διατάξεων, βοηθά
την ομάδα εργασίας αφενός μεν παρουσιάζοντας την υπάρχουσα νομοθεσία την οποία
πρέπει να γνωρίζει για την διαμόρφωση διαχειριστικών προτάσεων, και αφετέρου,
μέσω της δομής του, διευκολύνει στην ανέρευση της και στην συμπλήρωση νέας
νομοθεσίας.
Η ελληνική νομοθεσία έχει διαχωριστεί σε δέκα
θεματικές παραγράφους και σε αντίστοιχες οχτώ η νομοθεσία της Ε.Ε. Η
"ατμοσφαιρική ρύπανση" αποτελεί ξεχωριστή θεματική παράγραφο,
λαμβάνοντας υπόψη ότι οι κλιματικές αλλαγές επιφέρουν αλλαγές στο υδάτινο
οικοσύστημα, δηλαδή επηρεάζεται ο κύκλος ζωής των ιχθυο-πληθυσμών, οι μετακινήσεις τους και γενικά δημιουργείται
διατάραξη των οικολογικών ισορροπιών.
Το υδάτινο περιβάλλον επηρεάζεται από τις ατμοσφαιρικές
εισροές ουσιών-ρύπων που προέρχονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες
(μεταφορές, βιομηχανίες, θέρμανση κτιρίων κλπ). Βιβλιογραφικές πηγές δίνουν
ιδιαίτερη έμφαση στην γεωργική δραστηριότητα η οποία συνεισφέρει στο φαινόμενο
του ευτροφισμού όχι μόνο από τα αζωτούχα και φωσφορικά άλατα που προέρχονται
από τα ποτάμια αλλά και από την μεταφορά του αζώτου στην θάλασσα μέσω της
ατμόσφαιρας.
·
Στην Γ' ενότητα του παρόντος οδηγού
παρουσιάζεται η πρακτική προσέγγιση τριών βασικών μεθόδων αξιολόγησης
διαχειριστικών προτάσεων:
α. της ανάλυσης κόστους - οφέλους,
β. της ανάλυσης κόστους - αποτελεσματικότητας και
γ. της πολυκριτηριακής ανάλυσης.
Τα κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα λοιπόν που συλλέγονται στους
πίνακες του οδηγού (Ενότητα Α΄) και η σχετική τους επεξεργασία, λαμβάνοντας
υπόψη την ισχύουσα νομοθεσία (Ενότητα Β΄) σε συνδυασμό και με τα περιβαλλοντικά
δεδομένα, αποσκοπούν στη σύνθεση εναλλακτικών διαχειριστικών μέτρων για την
περιοχή μελέτης. Η οικονομική αξιολόγηση των μέτρων αυτών (Ενότητα Γ') παρέχει
στους λήπτες πολιτικών αποφάσεων στοιχεία και πληροφορίες για την υιοθέτηση των
μέτρων εκείνων που βοηθούν στη συνέχιση της δυναμικής της φύσης. Δηλαδή την
υϊοθέτηση μέτρων για την καταστολή της
υπάρχουσας ρύπανσης, την πρόληψη δημιουργίας νέων ρυπογόνων δραστηριοτήτων και
την ελαχιστοποίηση συγκρούσεων χρήσεων γης.
·
Επίσης, στον παρόντα οδηγό συμπεριλαμβάνονται και τέσσερα παραρτήματα:
Στο πρώτο παράρτημα παρουσιάζεται το πλάνο εργασίας
για την συλλογή και χρήση βιβλιογραφίας και στοιχείων που χρησιμοποιούνται
στους πίνακες του οδηγού.
Στο δεύτερο παράρτημα αναφέρονται τα οικονομικά
εργαλεία και τα θεσμικά και οριζόντια μέτρα στήριξης που χρησιμοποιούνται για
την εφαρμογή μιας περιβαλλοντικής - αναπτυξιακής πολιτικής.
Στο τρίτο παράρτημα παρουσιάζονται οι δείκτες για την
βιώσιμη ανάπτυξη στην Μεσόγειο της Plan Bleu (UNEP) οι οποίοι έχουν ταξινομηθεί σε τρείς κατηγορίες,
σύμφωνα με το μοντέλο PSR (Pressure-State-Response).
Τέλος, στο τέταρτο παράρτημα υπάρχει μετάφραση των
πινάκων στα αγγλικά, λαμβάνοντας υπόψη ότι πολλά ερευνητικά προγράμματα
συντάσσονται στην αγγλική γλώσσα.