έτος ίδρυσης 1995

ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ "ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ"

«ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ 2001»:

ΜΙΑ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ

«Για να μην είναι ποτάμια μόνο τα δάκρυά μας, ας τα προσέχουμε σαν τα μάτια μας»

(13^ο Δημοτικό Σχολείο Βόλου)

Η γενική ιδέα της Ημέρας του Ποταμού

Τα συγκλονιστικά στοιχεία για το νερό που βλέπουν το φως της δημοσιότητας (1,2 δις άνθρωποι χωρίς πρόσβαση σε πόσιμο νερό, μείωση βροχοπτώσεων, απειλή πολέμου στη Μέση Ανατολή εξαιτίας του νερού, απειλή πολέμου μεταξύ Αιγύπτου και Σουδάν για τα νερά του Νείλου, η μείωση των αποθεμάτων νερού στους ταμιευτήρες της χώρας μας, η αύξηση της τιμής του ρεύματος εξαιτίας της μείωσης των βροχοπτώσεων και της μείωσης των αποθεμάτων νερού στα υδροηλεκτρικά φράγματα, καθώς και οι άσχημες προοπτικές που προοιωνίζει η κλιματική αλλαγή εξαιτίας του φαινομένου του θερμοκηπίου) επιβάλλουν τη λήψη σοβαρών μέτρων σε όλα τα επίπεδα προκειμένου να αποφευχθούν μη αναστρέψιμες καταστάσεις στο εγγύτατο μέλλον (Roberts, 1994 : Η κατάσταση του Πλανήτη, 1996, Σταμάτη & Μανωλάς, 2001).

Μεταξύ των μέτρων που λαμβάνονται μπορεί να αποδειχτούν αποτελεσματικά τα μέτρα που αφορούν στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού και στην τροποποίηση της καταναλωτικής του συμπεριφοράς έναντι του νερού (Σωκράτους, 2001). Εδώ μπορεί να αναφερθεί ότι τα μέτρα περιορισμού της κατανάλωσης στην αρχή της δεκαετίας του ‘90 για την Αττική, μεταξύ των οποίων περιλαμβανόταν μια εκτεταμένη εκστρατεία ενημέρωσης του κοινού, οδήγησαν σε σημαντική μείωση της κατανάλωσης, ενώ η διαχείριση της ζήτησης νερού μπορεί να επιτύχει εξοικονόμηση μέχρι και 90% στο βιομηχανικό, 50% στον αγροτικό και 30% στον αστικό τομέα (Μυλόπουλος, 2001)

Το Εθνικό Δίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Το Ποτάμι» το οποίο ιδρύθηκε το 1995, είχε και έχει πάντα μεταξύ των στόχων του την ευαισθητοποίηση των μαθητών αλλά επίσης, των γονέων και των τοπικών κοινωνιών σχετικά με την ανάγκη αειφορικής διαχείρισης των υδατικών πόρων, αποφυγή της σπατάλης του πολύτιμου αυτού πόρου και την υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς που θα εγγυάται μακροπρόθεσμη επάρκεια για τις βασικές χρήσεις.

Στόχοι της Ημέρας του Ποταμού

Έχοντας κατά νου στοιχεία όπως αυτά που μόλις αναφέραμε, προτείναμε στη Συντονιστική Επιτροπή του Δικτύου την «Ημέρα του Ποταμού», ως μια ημέρα ταυτόχρονης πανελλήνιας περιβαλλοντικής μαθητικής δράσης που έχει στόχο να θέσει τα ποτάμια στο κέντρο του ενδιαφέροντος της σχολικής κοινότητας και της τοπικής κοινωνίας. Το ορατό αποτέλεσμα της Ημέρας του Ποταμού είναι η δημιουργία του Χάρτη ποιότητας νερού των ποταμών της Ελλάδας, ο οποίος έχει κυρίως παιδαγωγική αξία και χρησιμότητα, καθώς τα στοιχεία που έχουμε συλλέξει δεν διαθέτουν την απαραίτητη τεκμηρίωση για να θεωρηθούν αξιόπιστα σε επίπεδο διαφορετικό από το εκπαιδευτικό- μαθητικό.

Η περιβαλλοντική εκπαίδευση στα ποτάμια, είναι από τα αγαπημένα θέματα των εκπαιδευτικών. Μετά τα δάση, τα ποτάμια έρχονται δεύτερα στις προτιμήσεις των εκπαιδευτικών επειδή θεωρούνται τοποθεσίες κατάλληλες για περιβαλλοντική εκπαίδευση. Τα προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης που περιλαμβάνουν εργασία πεδίου στα ποτάμια, συμβάλλουν μεταξύ άλλων και στη βελτίωση του γνωστικού επιπέδου των μαθητών σε ότι αφορά επιλεγμένες γεωγραφικές γνώσεις (Καλαϊτζίδης, 1999). Οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν, λοιπόν, ότι τα μέρη αυτά είναι ελκυστικά για τους μαθητές, αισθάνονται άνετα στα ποτάμια, θεωρούν αξιόλογη εμπειρία την επίσκεψη των μαθητών σ’ αυτά, ωστόσο οι περισσότεροι δεν θεωρούν τους εαυτούς τους κατάλληλα προετοιμασμένους να διδάξουν σε μέρη σαν αυτά. (Simmons, 1998).

Προετοιμασία

Προκειμένου να καλύψει το κενό αυτό, το Δίκτυο Π. Ε. «Το Ποτάμι» έχει πραγματοποιήσει στα έξι χρόνια της ζωής του έντεκα σεμινάρια επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που συμμετέχουν σ’ αυτό. Τα δύο τελευταία σεμινάρια που έγιναν με τη συνεργασία του Εργαστηρίου Ζωολογίας του Βιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ και των Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Θέρμου και Κάτω Ποροϊων, αφιερώθηκαν αποκλειστικά στην προετοιμασία των εκπαιδευτικών για την Ημέρα του Ποταμού. Ωστόσο, στα δύο σεμινάρια συμμετείχαν συνολικά περίπου οι μισοί εκπαιδευτικοί από όσους δήλωσαν σχετική επιθυμία και από αυτούς ένα μικρό μέρος δεν συμμετείχε στην πανελλήνια δράση. Το γεγονός ότι επιμορφώθηκαν λιγότεροι από όσους δήλωσαν και έλαβαν μέρος στην Ημέρα του Ποταμού, είχε αρνητική επίδραση στη συλλογή και καταγραφή στοιχείων για τα ποτάμια. Ένα σημαντικό μέρος από τα έντυπα που λάβαμε από τα σχολεία τα οποία επισκέφτηκαν ποτάμια την 1^η Απριλίου 2001, παρουσιάζουν σοβαρά κενά στη συμπλήρωση. Πολλές μαθητικές ομάδες των οποίων οι συντονιστές δεν παρακολούθησαν τα επιμορφωτικά σεμινάρια δεν μπόρεσαν να κάνουν εκτίμηση της ποιότητας του νερού με τη βοήθεια των βιοδεικτών, όπως κάνουν τα σχολεία του δικτύου μας εδώ και πέντε χρόνια ενώ αρκετά δεν πραγματοποίησαν χημικές μετρήσεις.

Η Οργανωτική Επιτροπή επεξεργάστηκε ένα «Έντυπο καταγραφής στοιχείων» για συμπλήρωση από τις μαθητικές ομάδες Π.Ε. των σχολείων που επισκέφτηκαν τα γειτονικά τους ποτάμια ταυτόχρονα την Κυριακή 1^η Απριλίου 2001, η οποία ορίστηκε για πέρσι ως η «Ημέρα του Ποταμού». Τα στοιχεία που ζητούσαμε να συμπληρώσουν οι μαθητές στο σχετικό «έντυπο καταγραφής στοιχείων» ήταν πολλά. Μεταξύ άλλων, οι ανθρώπινες επεμβάσεις στο ποτάμι κατέχουν σημαντική θέση, καθώς αποτελούν ενδείξεις των αρνητικών επιδράσεων που δέχονται τα ποτάμια. Βέβαια, ο στόχος δεν ήταν να δει η Οργανωτική Επιτροπή λ.χ. ποια είδη δέντρων υπάρχουν στις όχθες του Νέστου, αλλά να βάλλουμε τους μαθητές στο παιχνίδι της ανακάλυψης, της αναγνώρισης, της συμμετοχής, να τους δώσουμε να καταλάβουν ότι την έννοια «ποτάμι» συναποτελούν και άλλα στοιχεία όπως τα γεωμορφολογικά, η χλωρίδα, η πανίδα, κλπ. Ο στόχος μας δεν ήταν να δούμε τη θερμοκρασία του νερού του Βοϊδομάτη, αλλά να ωθήσουμε τους μαθητές να χρησιμοποιήσουν όργανα, να εξασκηθούν στη λήψη μετρήσεων, να εξασκηθούν στην ερμηνεία ευρημάτων και στοιχείων. Ο στόχος μας δεν ήταν να δούμε εμείς αν έχει νιτρικά ο Σπερχειός, αλλά να κατανοήσουν οι μαθητές τη σχέση γεωργίας και αζωτορύπανσης και να μπορούν να ερμηνεύουν παρόμοια ευρήματα. Ο τελικός μας στόχος ήταν να δημιουργήσουμε μια κοινότητα μαθητών, γονέων, τοπικών φορέων και πολιτών μέσα στις λεκάνες απορροής των ποταμών, μιας κοινότητας που θα δείχνει έμπρακτα το ενδιαφέρον της για την ορθολογική και αειφορική διαχείριση των ποταμών και του νερού εν γένει.

Η δράση

Την καθορισμένη ημέρα που για φέτος ορίστηκε η 1^η Απριλίου 2001, οι μαθητικές ομάδες των σχολείων που δήλωσαν συμμετοχή στην πανελλήνια δράση, επισκέφτηκαν τα κοντινά τους ποτάμια και με την καθοδήγηση των δασκάλων τους πραγματοποίησαν παρατηρήσεις, μετρήσεις και έρευνες με βάση το έντυπο καταγραφής στοιχείων.

Τα Δημοτικά Σχολεία και τα Νηπιαγωγεία δεν είχαν την υποχρέωση να πραγματοποιήσουν μέτρηση της ποιότητας του νερού με χημικές παραμέτρους, αλλά με βιοδείκτες. Αντίθετα τα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν έναν ή και τους δύο τρόπους. Από τα στοιχεία που περιέχονται στα έντυπα που μας έστειλαν τα σχολεία, δημιουργήσαμε μια βάση δεδομένων. Αυτή η βάση δεν μπορεί προφανώς να αποτελέσει επιστημονικό ντοκουμέντο για να πραγματοποιήσουμε καταγγελίες ή παραστάσεις σε Δημάρχους, Νομάρχες ή σε Υπουργούς. Δεν ήταν ποτέ μέσα στους στόχους του δικτύου μας η ακριβής επιστημονική καταγραφή της ποιότητας του νερού των ποταμών, ούτε η συνεχής παρακολούθησή της, άλλωστε υπάρχουν εντεταλμένες Υπηρεσίες που ασχολούνται σε μόνιμη και τακτική βάση με το θέμα της παρακολούθησης της ποιότητας των επιφανειακών νερών της χώρας μας (ΥΠΕΧΩΔΕ, Κρατικές Χημικές Υπηρεσίες). Από τα στοιχεία της βάσης δεδομένων απλώς αντιστοιχίσαμε πάνω σε ένα χάρτη της Ελλάδας, με διάφορα χρώματα, την ποιότητα του νερού στα σημεία των ποταμών όπου έγιναν οι μετρήσεις, περισσότερο ως απόδειξη της δράσης και ως ερέθισμα και κίνητρο για ευρύτερη συμμετοχή σχολείων σε επόμενες δράσεις, παρά ως απόδειξη της καθαρότητας ή της ρύπανσης των ποταμών που επισκέφτηκαν.

Ο χάρτης όπως βλέπετε έχει τυπωθεί με και έχει ήδη αποσταλεί στους Υπεύθυνους Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης των νομών όλης της χώρας και στη συνέχεια στα σχολεία, προκειμένου να γίνει αντικείμενο συζήτησης των μαθητών και της τοπικής κοινωνίας, με στόχο την ανάληψη δράσης για την προστασία των ποταμών και γενικά των υδατικών πόρων της χώρας.

Αποτελέσματα

Το πρώτο και σπουδαιότερο αποτέλεσμα ήταν η κινητοποίηση ενός σημαντικού μέρους της μαθητικής και της εκπαιδευτικής κοινότητας, σε μια προσπάθεια να τεθούν τα ποτάμια στο κέντρο της προσοχής και του ενδιαφέροντος των τοπικών κοινωνιών, με στόχο την προστασία και αναβάθμισή τους.

Δημοσιεύματα σε τοπικές εφημερίδες, ρεπορτάζ σε τοπικά ραδιόφωνα και τηλεοπτικούς σταθμούς και βέβαια η ίδια η δράση των μαθητών, δείχνουν ότι ο στόχος μας να προκαλέσουμε το πανελλήνιο ενδιαφέρον για τα ποτάμια επιτεύχθηκε σε μεγάλο βαθμό. Με αφορμή την Ημέρα του Ποταμού έγιναν σημαντικές συζητήσεις σε τοπικό επίπεδο για την κατάσταση των ποταμών, για την επάρκεια του νερού, για τη αειφορική διαχείριση των ποταμών, για την ανάγκη προστασίας των ποταμών και των υδατικών αποθεμάτων.

Το δεύτερο σημαντικό αποτέλεσμα είναι η επαφή χιλιάδων μαθητών με ποτάμια, που ήταν στη γειτονιά τους, αλλά που δεν είχαν επισκεφτεί μέχρι την ημέρα εκείνη. Δεν είναι μικρότερης σπουδαιότητας η επαφή των μαθητών με το φυσικό περιβάλλον και ακόμη περισσότερο με τα ποτάμια. Η επαφή αυτή, όταν προετοιμάζεται και καθοδηγείται, δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να εξασκήσουν την παρατηρητικότητά τους, να απολαύσουν τη φύση, να κατανοήσουν τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων, να αντιληφθούν τη φύση και το μέγεθος των περιβαλλοντικών προβλημάτων, να τους δώσει τη δυνατότητα να σκεφτούν και να αποφασίσουν με ποιες συμμαχίες και με ποιους τρόπους θα προστατεύσουν τα ποτάμια και το περιβάλλον εν γένει.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε καταγράψει, στην Ημέρα του Ποταμού συμμετείχαν 81 σχολεία από τα οποία τα 29 είναι σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (Δημοτικά και Νηπιαγωγεία) ενώ τα 52 είναι σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Γυμνάσια, Ενιαία Λύκεια και Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια). Συμμετείχε επίσης και το Κ. Π. Ε. Νάουσας συντονίζοντας επτά σχολεία. Εκπροσωπούνται 29 νομοί και έχουν μελετηθεί 40 ποταμοί (Πίνακας 1).

Η ποιότητα του νερού όπως την έχουν καταγράψει τα σχολεία ποικίλει για τα διάφορα ποτάμια. Δεκαπέντε (15) μετρήσεις σχολείων έδειξαν άριστη ποιότητα νερού (γαλάζιο χρώμα), εικοσιπέντε (25) μετρήσεις έδειξαν μέτρια ποιότητα νερού (πράσινο χρώμα) και τριάντα (30) μετρήσεις έδειξαν κακή ποιότητα νερού (κίτρινο χρώμα). Τέλος, σε δώδεκα (12) περιπτώσεις, δεν έγινε δυνατό να προσδιοριστεί η ποιότητα του νερού των αντίστοιχων ποταμών, διότι τα στοιχεία που μας έστειλαν τα σχολεία ήταν ανεπαρκή.

Θεωρούμε απολύτως αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι τα παραπάνω αποτελέσματα προέρχονται από μετρήσεις μαθητικές, που πραγματοποιήθηκαν με ατελή όργανα, χωρίς τήρηση επιστημονικής μεθοδολογίας, με την καθοδήγηση εκπαιδευτικών που δεν είχαν τις αντίστοιχες ειδικότητες (χημικοί, βιολόγοι- ειδικοί για τα ασπόνδυλα). Έτσι, δεν θεωρούμε ότι ούτε τα περί άριστης ποιότητας, ούτε πολύ περισσότερο τα περί κακής ποιότητας του νερού των αντίστοιχων ποταμών είναι αξιόπιστα επιστημονικά στοιχεία, όμως διατηρούν την εκπαιδευτική τους αξία.

Ο μεγαλύτερος αριθμός μετρήσεων έγινε στον ποταμό Στρυμόνα (11 μετρήσεις). Στο σημείο αυτό θέλουμε να ευχαριστήσουμε και να συγχαρούμε την Υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του Νομού Σερρών κυρία Κωστούλα Τάτση, η οποία συντόνισε τον μεγαλύτερο αριθμό αυτών των σχολείων για την Ημέρα του Ποταμού και κυρίως επειδή, από το 1995 που ιδρύσαμε το Δίκτυο Π.Ε. «Το Ποτάμι», το στηρίζει σταθερά και με αφοσίωση. Δεύτερος σε μετρήσεις ποταμός ήταν η Αράπιτσα στη Νάουσα με έξι (6) μετρήσεις. Τα σχολεία της Νάουσας συντόνισε το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νάουσας, του οποίου το προσωπικό ευχαριστούμε πολύ για τη συνεργασία.

Τέλος οι ποταμοί Αλιάκμονας, Νέστος και Εύηνος δέχτηκαν τέσσερις επισκέψεις μελέτης ο καθένας.

Αν εξαιρέσουμε τους νομούς της νησιωτικής Ελλάδας (μόνο η Κρήτη εκπροσωπείται με ένα σχολείο του νομού Ρεθύμνης), από τους νομούς της ηπειρωτικής χώρας, δέκα νομοί (Πιερίας, Χαλκιδικής, Εύβοιας, Φωκίδας, Δράμας, Ροδόπης, Ευρυτανίας, Καστοριάς, Αρκαδίας και Αργολίδας) δεν εκπροσωπήθηκαν.

Προβλήματα

Η εμπειρία της πρώτης εφαρμογής της Ημέρας του Ποταμού συνοδεύτηκε από προβλήματα διαφόρων ειδών. Ορισμένα από αυτά είναι τα εξής:

1. Η κακοκαιρία που επικράτησε προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στις ομάδες που συμμετείχαν, ενώ απέτρεψε άλλες από τη συμμετοχή. Τελικά πήραν μέρος 81 από τα 130 σχολεία που δήλωσαν αρχικά συμμετοχή (62,3 % ). Ορισμένα σχολεία (23) που λόγω της βροχής δεν μπόρεσαν να κάνουν τη δράση την 1^η Απριλίου επισκέφτηκαν τα ποτάμια λίγες ημέρες αργότερα. Ο καιρός ήταν φέτος ο κρίσιμος παράγοντας που καθόρισε τη συμμετοχή των σχολείων. Ήταν ίσως η μοναδική ημέρα του χρόνου που έβρεχε ταυτόχρονα σε όλη την Ελλάδα και κυριολεκτικά μας «τα έκανε μούσκεμα».

2. Για την εκτίμηση της ποιότητας του νερού με χημικές παραμέτρους χρειάζεται ένα φορητό χημικό εργαστήριο (Φ.Χ.Ε), το οποίο δεν είχαν προμηθευτεί όλες οι συμμετέχουσες ομάδες, είτε λόγω κόστους, είτε επειδή δεν αποφάσισαν έγκαιρα την αγορά του. Η οργανωτική επιτροπή δάνεισε 15 Φ.Χ.Ε. σε ισάριθμα σχολεία, αλλά ασφαλώς χρειάζονται περισσότερα. Για την εκτίμηση της ποιότητας νερού με βιοδείκτες χρειάζεται επίσης ένας εξοπλισμός που και αυτός έχει κόστος. Το κόστος αυτό δεν είναι του ίδιου ύψους με το χημικό εργαστήριο, ωστόσο ορισμένα σχολεία δεν μπορούσαν να το καλύψουν.

3. Το κόστος για τη μετακίνηση των μαθητικών ομάδων στο ποτάμι για τη μελέτη, κατά κανόνα δεν καλύπτεται από ειδικούς πόρους και έτσι οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί που έχουν επίσης την ευθύνη για οτιδήποτε συμβεί, έχουν υποχρέωση να βρουν τρόπους για την κάλυψη αυτού του κόστους (ίδια συμμετοχή των μαθητών, Σύλλογοι Γονέων, Δήμοι, επιχειρήσεις, κλπ.). Το ζήτημα αυτό συχνά αποτρέπει ένα σημαντικό αριθμό εκπαιδευτικών από τη συμμετοχή τους σε παρόμοιες δράσεις.

4. Επειδή και οι δύο αυτοί τρόποι απαιτούν προετοιμασία των δασκάλων οι οποίοι με τη σειρά τους προετοιμάζουν τους μαθητές και επειδή δεν κατόρθωσαν όλοι οι εκπαιδευτικοί- συντονιστές των μαθητικών ομάδων να παρακολουθήσουν τα επιμορφωτικά σεμινάρια, ένας σημαντικός αριθμός εντύπων ερωτηματολογίων παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα στη συμπλήρωση των στοιχείων που αφορούν την ποιότητα του νερού. Άλλος παράγοντας που επέδρασε αρνητικά στην πληρότητα συμπλήρωσης του εντύπου είναι η κακοκαιρία που δεν επέτρεψε παραμονή των ομάδων για αρκετό χρόνο στο ύπαιθρο.

Χορηγοί

Την Ημέρα του Ποταμού 2001 χρηματοδότησαν η ΕΥΔΑΠ, το ΥΠΕΧΩΔΕ, και το ΥΠΕΠΘ, ενώ την στήριξαν το Υπουργείο Γεωργίας, το Βιολογικό Τμήμα του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσ/νίκης (Εργαστήριο Ζωολογίας, καθηγήτρια Μαρία Λαζαρίδου-Δημητριάδου, το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Παν/μίου Θράκης –Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Έρευνας και Εκπαίδευσης –καθηγητής Κωνσταντίνος Ουζούνης, το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών- κ Ν. Σκουλικίδης, η Χημική Υπηρεσία Αθηνών κ Ανδρέας Ψάλτης, η Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς- πρόεδρος κ. Καρράς, τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Θέρμου Αιτωλοακαρνανίας, Κάτω Ποροϊων, Νάουσας και Σουφλίου και η οικολογική οργάνωση ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ. Πολύτιμη ήταν επίσης η βοήθεια και συνεργασία των Υπευθύνων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης των νομών που συμμετείχαν. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι η συνεργασία με τους Υπεύθυνους Π.Ε. είναι σταθερή, γόνιμη και μακροχρόνια.

Συνεργάτες

Ευχαριστούμε πολύ για τη συνεργασία τους όλους τους ομιλητές των σεμιναρίων, το προσωπικό των ΚΠΕ Θέρμου και Κάτω Ποροϊων, τη Σεβαστή Βαμβακοπούλου και τη Φρόσω Φλέγκα που ως μέλη του γραφείου Π.Ε. του ΥΠΕΠΘ βοήθησαν πολύ στη λύση των γραφειοκρατικών εμποδίων, το Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας που έκανε έκπτωση στο κόστος διαμονής των εκπαιδευόμενων καθηγητών και δασκάλων στη Μαθητική Εστία Κ. Ποροίων, τους εξαίρετους νέους που έκαναν την εισαγωγή των στοιχείων και το πρώτο σχέδιο του χάρτη, δηλαδή τους κ.κ. Κώστα Αϊβαζίδη- και Γιώργο Ουζούνη, τον Βασίλη Ψαλλιδά που συμμετείχε και στα δύο σεμινάρια σηκώνοντας μεγάλο βάρος της διοργάνωσης των σεμιναρίων, τον κ Νίκο Σκουλικίδη που μπήκε στον κόπο να έλθει μέχρι το Θέρμο για να μιλήσει στους εκπαιδευτικούς, τους μεταπτυχιακούς φοιτητές της κυρίας Λαζαρίδου Ξανθή Στατήρη, Φώτη Σγουρίδη, Γιώργο Χατζηνικολάου, τη Λίλα Αρτεμιάδου, τον Άγγελο Χριστοδουλάκη, το τον Κώστα Μαυρέλη, το Δημήτρη Σταύρου και βέβαια, όλους τους και όλες τις νηπιαγωγούς, δασκάλους και καθηγητές που συντόνισαν τις μαθητικές ομάδες στην Ημέρα του Ποταμού 2001. Τέλος ευχαριστούμε πολύ όλους σας που ήσαστε σήμερα μαζί μας.

Το δημιουργικό και όλο το στήσιμο του χάρτη καθώς και την παραγωγή του, έκανε ο Λογισμός- εφαρμογές πληροφορικής. Φιλοδοξούμε του χρόνο τέτοιο καιρό, ο χάρτης που θα παρουσιάσουμε να είναι διπλάσιος λόγω διπλάσιου αριθμού σχολείων.