ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

Στην κοινωνική έρευνα οι ποιοτικές προσεγγίσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτοτελώς ή συμπληρωματικά προς τις ποσοτικές, κατά τις διάφορες φάσεις της ερευνητικής διαδικασίας (στην προέρευνα, παράλληλα με τη διεξαγωγή της επιτόπιας έρευνας ή μετά το τέλος της). Χαρακτηριστικό γνώρισμα των ποιοτικών προσεγγίσεων είναι ότι παρέχουν τη δυνατότητα εμβάθυνσης και εκλέπτυνσης ποικίλων διαστάσεων των κοινωνικών φαινομένων. Τα δεδομένα που φέρνουν στο φως απεικονίζουν τη σκοπιά του υποκειμένου, αποκλίσεις από τις κοινωνικές συμβάσεις και τους ρόλους, εναλλακτικούς τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς κλπ, πιστοποιούν δηλαδή παραστατικά τη συνύπαρξη των αντιφατικών, αλλά αλληλένδετων, συστατικών της κοινωνικής πραγματικότητας.

Τα στοιχεία που συγκεντρώνονται όχι μόνο σκιαγραφούν γεγονότα, στάσεις και απόψεις, αλλά επιπλέον, ανασύρουν στην επιφάνεια τις διεργασίες σχηματισμού τους, τις μεταξύ τους αλληλεξαρτήσεις, πτυχές και πλέγματα πρακτικών και σχέσεων που δεν είναι δυνατόν να εντοπιστούν ή να κατανοηθούν διαφορετικά. Εξίσου σημαντικά χαρακτηριστικά των ποιοτικών προσεγγίσεων είναι η πλαστικότητα και η ευκαμψία της συλλογής υλικού, η διαπροσωπική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον ερευνητή και τα υποκείμενα και η μορφή των στοιχείων τα οποία καλύπτουν όλη την κλίματα της ανθρώπινης επικοινωνίας (λόγος, στίξη, σιωπή, κ.λ.π.).

1. Σχεδιασμός της Έρευνας

Οι έρευνες που χρησιμοποιούν ποιοτικές προσεγγίσεις δεν σχεδιάζονται κατά τρόπο δεσμευτικό και απαραβίαστο. Η αρχική προβληματική της έρευνας εξειδικεύεται με επιμέρους αναζητήσεις και υποθέσεις και μπορεί να συμπληρωθεί, να επεκταθεί ή να αναπροσαρμοστεί, εφόσον αυτό θεωρηθεί αναγκαίο, σε μεταγενέστερες φάσεις διεξαγωγής της επιτόπιας έρευνας. Στοιχεία και διαπιστώσεις που δεν έχουν προβλεφθεί μπορούν σε κάθε στιγμή να ληφθούν υπόψη και να προσανατολίσουν τα βήματα του ερευνητή προς νέες κατευθύνσεις. Τα κυριότερα στάδια της έρευνας είναι:

1.1. Επιλογή των Υποκειμένων

Τα υποκείμενα επιλέγονται ως πληροφορητές-κλειδιά (οι πλέον ενήμεροι για τα ζητήματα που διερευνώνται) ή ως μέλη μιας ομάδας που συγκεντρώνει επιστημονικό ενδιαφέρον (π.χ. πρόσφυγες). Σε καμία από τις περιπτώσεις αυτές δεν πρόκειται για «δείγμα» που παραπέμπει στην έννοια της αντιπροσωπευτικότητας του πληθυσμού, αλλά για υποκείμενα ή ομάδες οι οποίες επιλέγονται με πλαίσιο αναφοράς κάποια ποιοτικά κριτήρια, δηλαδή ιδιαίτερα κριτήρια ανάλογα με το στόχο, το αντικείμενο και τις υποθέσεις της έρευνας. Συχνά για τον εντοπισμό των υποκειμένων χρησιμοποιείται η τεχνική της χιονοστιβάδας όπου κάθε υποκείμενο παραπέμπει τον ερευνητή σε γνωστούς και φίλους με συναφή συνήθως κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά.

1.2. Τεχνικές

Οι τεχνικές που κατά κανόνα χρησιμοποιούνται για τη συλλογή ποιοτικών στοιχείων είναι «ζωντανές» τεχνικές και προϋποθέτουν στενή διαπροσωπική επαφή με τα υποκείμενα της έρευνας. Πρόκειται για: α) ανοικτές ή μη κατευθυνόμενες συνεντεύξεις β) ημικατευθυνόμενες συνεντεύξεις γ) συμμετοχική παρατήρηση

δ) αφηγήσεις ζωής ε) ιστορίες ζωής μπορούν δε να χρησιμοποιηθούν χωριστά ή σε συνδυασμό. Μια ακόμη τεχνική είναι η ανάλυση περιεχομένου η οποία στηρίζεται στην αξιοποίηση γραπτών τεκμηρίων (βιογραφιών, ημερολογίων, αρθρογραφίας ημερήσιου τύπου, κ.ά.).

2. Διεξαγωγή της Έρευνας

Κατά την επιτόπια έρευνα οι ερωτώμενοι προσεγγίζονται ως υποκείμενα τα οποία διαδραματίζουν ενεργό και ουσιαστικό ρόλο στην παραγωγή του εμπειρικού υλικού. Καθίσταται έτσι αναγκαία η σταδιακή εξοικείωση του ερευνητή με τις ιδιαιτερότητες των πεποιθήσεων και των αξιών τους: επισημαίνει τις διαστάσεις των υποκειμένων ως «άλλων» και τις περιορισμένες δυνατότητες που έχει ο ίδιος να εντοπίσει και να κατανοήσει το σύνολο των στοιχείων που γίνονται αντιληπτά ως «τρόπος ζωής». Η σχέση που δημιουργεί με τα υποκείμενα είναι σχέση δυναμική που καθορίζει το περιεχόμενο και την έκταση της «παραγωγής» του εμπειρικού υλικού, κατά συνέπεια δε και του τελικού κειμένου. Οι προσωπικές σημειώσεις που κρατά ο ερευνητής, η λήψη φωτογραφιών ή video από τη ζωή των υποκειμένων, συμβάλλουν και αυτά στην πληρέστερη διεξαγωγή της έρευνας. Σύμφωνα με ορισμένους κοινωνικούς επιστήμονες η ερευνητική διαδικασία σταματά όταν τα στοιχεία που συγκεντρώνονται εμφανίζουν κανονικότητες και επαναλήψεις ή όταν ολοκληρωθεί το χρονικό διάστημα που έχει προβλεφθεί.

3. Ανάλυση και Επεξεργασία του Υλικού

Η επεξεργασία του υλικού γίνεται με διάφορους τρόπους. Το πρώτο βήμα είναι η κατηγοριοποίηση των δεδομένων που έχουν συγκεντρωθεί κατά θεματικές ενότητες, η ανάλυσή τους με βάση τα ερωτήματα που έχουν τεθεί και τέλος η προσπάθεια σύνθεσης ώστε να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα ευρύτερης σημασίας τροφοδοτώντας την προβληματική της έρευνας και επαληθεύοντας ή αναιρώντας τις υποθέσεις της.