Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού των μονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα

Η αύξηση του αριθμού των μονογονεϊκών οικογενειών, σε όλες σχεδόν τις Ευρωπαϊκές χώρες, αποτελεί μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα και θεωρείται επακόλουθο της διαφοροποίησης  του παραδοσιακού θεσμού της οικογένειας. 

Οι μονογονεϊκές οικογένειες αποτελούν μια κατεξοχήν «μη ευνοημένη» ομάδα του πληθυσμού και απειλούνται πολύ περισσότερο από τον κίνδυνο της φτώχειας, λόγω του οικονομικού βάρους που επωμίζονται και της μεγαλύτερης δυσκολίας εξισορρόπησης της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, δεδομένου ότι καλούνται να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του γονεϊκού ρόλου χωρίς τη σύμπραξη του άλλου γονέα.

Για τους λόγους αυτούς, οι μονογονεϊκές οικογένειες βρίσκονται τα τελευταία χρόνια στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της κοινωνικής πολιτικής, έχουν χαρακτηριστεί ως ευάλωτη ομάδα του πληθυσμού και η κοινωνική τους ενσωμάτωση έχει τεθεί ως στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε αρκετές χώρες έχουν αναπτυχθεί εθνικές πολιτικές οικονομικής και κοινωνικής στήριξης των μονογονεϊκών οικογενειών με αποτέλεσμα ο κίνδυνος της φτώχειας να μην βρίσκεται σε σημαντικά υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με το γενικότερο κίνδυνο που αντιμετωπίζουν άλλες κοινωνικές ομάδες.

Στη χώρα μας, το φαινόμενο της μονογονεϊκότητας, αν και είναι ακόμα περιορισμένο όπως και στις υπόλοιπες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, εμφανίζει αυξητικές τάσεις, παραμένει όμως  στο περιθώριο της κοινωνικής πολιτικής, εφόσον οι υφιστάμενες ρυθμίσεις υπέρ των οικογενειών με ένα γονέα δεν αντιμετωπίζουν στο σύνολο τα προβλήματά τους, αλλά επιχειρούν να ρυθμίσουν αποσπασματικά κάποια από αυτά. 

Στην παρούσα μελέτη επιχειρείται καταρχήν η προσέγγιση του φαινομένου της μονογονεϊκότητας και αναλύονται οι διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού σ’ αυτή την ειδική ομάδα πληθυσμού, που σύμφωνα με όλα τα ερευνητικά δεδομένα και μελέτες αποτελεί μια από τις  κύριες μορφές οικογένειας, που απειλούνται από αυτόν. Η φτώχεια και συνακόλουθα ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της έλλειψης επαρκών εισοδηματικών πηγών των μόνων γονέων, αλλά ενός πολυδιάστατου συνδυασμού στοιχείων που αφορούν τόσο τη δυσκολία ένταξης στην αγορά εργασίας και της συμφιλίωσης της επαγγελματικής με την οικογενειακή τους ζωή όσο και τη μειωμένη πρόσβαση των οικογενειών αυτών σε δημόσια και κοινωνικά αγαθά.

Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται το ζήτημα του ορισμού της μονογονεϊκότητας, το οποίο είναι και καθοριστικής σημασίας για τον υπολογισμό του μεγέθους του προβλήματος  και παρουσιάζονται συγκριτικά στοιχεία της χώρας μας με  τα άλλα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αφορούν τόσο τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά όσο και  τη σχέση τους με την αγορά εργασίας. 

Στο δεύτερο κεφάλαιο, με βάση τα αποτελέσματα της Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των νοικοκυριών (EU-SILK, 2003), παρουσιάζονται  δεδομένα για το  μέγεθος της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού των μόνων γονέων σε σχέση με τα νοικοκυριά δyο συζύγων με τον ίδιο αριθμό παιδιών.

Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις γενικές πολιτικές που αφορούν σε όλες τις οικογένειες, αλλά και στις εξειδικευμένες πολιτικές, που στοχεύουν στις μονογονεϊκές. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρονται τα προγράμματα οικονομικής ενίσχυσης καθώς και τα υποστηρικτικά μέτρα, που διευκολύνουν τη συμφιλίωση της οικογενειακής και επαγγελματικής τους ζωής. Επίσης καταγράφονται οι εφαρμοζόμενες πολιτικές για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.

Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζονται τα μέτρα οικογενειακής πολιτικής - ιδιαίτερα αυτά που αφορούν τις μονογονεϊκές οικογένειες - που εφαρμόζονται σε επιλεγμένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προς την κατεύθυνση της κοινωνικής ενσωμάτωσης της ευάλωτης αυτής πληθυσμιακής ομάδας και επιχειρείται μια συγκριτική ανάλυση των μέτρων πολιτικής μεταξύ της Ελλάδας και αυτών, όπου καταγράφονται οι ελληνικές ιδιαιτερότητες, όσον αφορά τη στήριξη της οικογένειας από το κράτος. Επιπλέον επιλέγονται κάποιες καλές πρακτικές, που έχουν εφαρμοστεί με επιτυχία σε άλλες ευρωπαϊκές  χώρες, με αποτέλεσμα ο κοινωνικός αποκλεισμός των οικογενειών αυτών να έχει σε σημαντικό βαθμό αντιμετωπιστεί.

Τέλος, αναδεικνύονται κάποια από τα προβλήματα που οι μόνοι γονείς αντιμετωπίζουν καθώς και τα κενά που υπάρχουν στην υφιστάμενη κοινωνική πολιτικά, τα οποία δυσχεραίνουν σε μεγάλο βαθμό το γενικότερο στόχο για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού και δημιουργούν το πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη φαινομένων άνισης μεταχείρισης των μόνων γονέων και των οικογενειών τους. Επιπλέον, διατυπώνονται τα κυριότερα συμπεράσματα καθώς και κάποιες παρεμβάσεις άμεσης προτεραιότητας  που μπορούν να ενσωματωθούν στις υπάρχουσες πολιτικές προστασίας της οικογένειας.