GAPs: Υποδομές της μετανάστευσης επιστροφής – ΠΕ3 Συνθετική Έκθεση

Η παρούσα συνθετική έκθεση αποτελεί μέρος του Πακέτου Εργασίας 3 του έργου GAPs. Η έκθεση επικεντρώνεται στην έννοια των «υποδομών της μετανάστευσης επιστροφής», με στόχο τη διεξοδική μελέτη του τρόπου με τον οποίο η διακυβέρνηση των επιστροφών εφαρμόζεται στην πράξη, σε επίπεδο καθημερινής υλοποίησης. Ακολουθώντας την πρόσφατη στροφή των μεταναστευτικών σπουδών προς την έννοια των «υποδομών», οι υποδομές θεωρείται ότι αποτελούνται από ένα δίκτυο φορέων, τις πρακτικές/«ενέργειές» τους, καθώς και τους τόπους, τις υλικές διαστάσεις και τις τεχνολογίες που μαζί διαμορφώνουν τις επιστροφές. 

Αποφεύγοντας να αναπαράγει την κατηγορηματική διάκριση μεταξύ «εθελούσιων» και «αναγκαστικών» επιστροφών, η συνθετική έκθεση προτείνει την προσέγγιση ενός «συνεχούς εξαναγκασμού», εντός του οποίου εντάσσονται οι τρεις βασικοί τύποι υποδομών επιστροφής: οι αναγκαστικές επιστροφές/απελάσεις, οι εθελούσιες επιστροφές, καθώς και οι (παράνομες) επαναπροωθήσεις (pushbacks και pushforwards). Η ανάλυση βασίζεται σε δέκα εθνικές εκθέσεις και έντεκα μελέτες περίπτωσης χωρών όπου υλοποιήθηκε σχετική επιτόπια έρευνα: πέντε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης-ΕΕ (Γερμανία, Ελλάδα, Κάτω Χώρες, Πολωνία και Σουηδία) και έξι χώρες εκτός ΕΕ (Γεωργία, Ιράκ, Μαρόκο, Νιγηρία, Τυνησία και Τουρκία). Οι πρώτες εξετάζονται ως χώρες επιστροφής από την ΕΕ, ενώ οι δεύτερες ως χώρες υποδοχής μεταναστών/τριών που επιστρέφονται από την ΕΕ. 

Στο πλαίσιο του αναδυόμενου συνεχούς εξαναγκασμού, εξετάζονται τρεις διαστάσεις των υποδομών: Πρώτον, εντοπίζουμε τη μεγάλη ποικιλία των φορέων, τους διαφορετικούς ρόλους τους και τις σχέσεις τους. Το δίκτυο των εμπλεκόμενων φορέων εξετάζεται με βάση τις πολιτικές και γεωγραφικές κλίμακες στις οποίες λειτουργούν, δηλαδή το διεθνές, το υπερεθνικό, το εθνικό/ομοσπονδιακό, το υποεθνικό και το κοινοτικό/τοπικό επίπεδο. Η ανάλυση αποκαλύπτει, μεταξύ άλλων, την εμφάνιση ασύμμετρων σχέσεων εξουσίας, σχέσεων ανταγωνισμού και ανεπίσημων σχέσεων.

Δεύτερον, η έκθεση αναλύει τις πρακτικές αυτών των φορέων και τους τρόπους με τους οποίους αυτές διευκολύνουν ή εμποδίζουν την υλοποίηση των επιστροφών. Οι πρακτικές αναλύονται γύρω από τέσσερις άξονες: i) τον εντοπισμό και τη διαφοροποίηση των περιπτώσεων επιστροφής, ii) την προετοιμασία των επιστροφών πριν από την αναχώρηση, iii) την υλοποίηση της επιστροφής και iv) τις πρακτικές μετά την επιστροφή. Όσον αφορά αυτές τις πρακτικές, τα ευρήματά μας περιλαμβάνουν την ταυτόχρονη ύπαρξη μιας φαινομενικά ομοιόμορφης διαδικασίας για όλους και μιας «κατά περίπτωση» προσέγγισης, κάτι που συχνά δημιουργεί άνισες εμπειρίες επιστροφής για τους/ις μετανάστες/τριες∙ τη σημασία των άτυπων διαδικασιών για τη λειτουργία των υποδομών∙ τη σημασία των «μη-πρακτικών» ως μορφής διακυβέρνησης ή μιας πολιτικής μη-πολιτικής, με το ζήτημα της κράτησης να έχει κρίσιμη σημασία∙ την παρατυποποίηση ως αναπόσπαστο μέρος των υποδομών επιστροφής· και, κυρίως, την εμφάνιση τεχνικών ήπιας εξουσίας και επικοινωνιακών πρακτικών εξουσίας και τις προσπάθειες επιβολής της εθελοντικότητας μέσω της επιβεβλημένης συνεργασίας.

Τρίτον, η έκθεση εξετάζει τους τόπους, τις υλικότητες και τις τεχνολογίες που συνιστούν τις υποδομές επιστροφής. Μεταξύ άλλων, αναλύει την ποικιλομορφία και τον μεταβαλλόμενο χαρακτήρα της γεωγραφίας των υποδομών, την αλληλεπικάλυψη που παρατηρείται μεταξύ των χώρων και των υποδομών επιστροφής (έξοδος) και υποδοχής (είσοδος), καθώς και τη σημασία της χρηματοδότησης.

Με βάση τη σύνθεση των ευρημάτων, η έκθεση παρέχει επίσης μια νέα εννοιολογική προσέγγιση των υποδομών επιστροφής, επισημαίνοντας τρεις βασικές διαστάσεις: τον κρίσιμο ρόλο της διαμεσολάβησης, την κοινωνικο-υλική διάσταση της μετανάστευσης και την πολιτική διάσταση των υποδομών, πλαισιώνοντάς τις έτσι ως ζήτημα εξουσίας. Τέλος, συζητούνται τρία βασικά συμπεράσματα, μαζί με μια σειρά από προτάσεις πολιτικής που σχετίζονται με το καθένα από αυτά: ο ανοιχτός χαρακτήρας των υποδομών∙ οι υποδομές ως παραγωγοί άτυπων διαδικασιών και καταστάσεων και η εργαλειοποίηση των τελευταίων για την εφαρμογή των επιστροφών∙ και οι δυναμικές εξουσίας που αναδύονται.