GAPs: Υποδομές της μετανάστευσης επιστροφής στην Ελλάδα - Έκθεση ΠΕ3

Η έκθεση αυτή αναλύει τα ευρήματα του Πακέτου Εργασίας 3 της έρευνας του GAPs, το οποίο επικεντρώθηκε στο ζήτημα των «υποδομών της μετανάστευσης επιστροφής» (return migration infrastructures) και εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο υλοποιούνται στην πράξη οι επιστροφές των  μεταναστών/τριών. Η έκθεση παρέχει μια επισκόπηση των τριών βασικών υποδομών επιστροφής στην Ελλάδα: των αναγκαστικών επιστροφών/απελάσεων, των εθελούσιων επιστροφών μέσω του προγράμματος «Υποβοηθούμενων Εθελούσιων Επιστροφών και Επανένταξης» (AVRR) του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης (ΔΟΜ), καθώς και των (παράνομων) επαναπροωθήσεων (pushbacks). Η έρευνα εστιάζει ειδικότερα στο πρόγραμμα AVRR του ΔΟΜ όπως αυτό υλοποιείται στην Ελλάδα, με βασικό πεδίο εστίασης την Ανοικτή Δομή Φιλοξενίας Αιτούντων Εθελούσια Επιστροφή στην Περιφέρεια Αττικής (OCAVRR). Μεθοδολογικά, η έρευνα συμπεριέλαβε i) έρευνα γραφείου και τη δημιουργία τριών χαρτογραφήσεων για τις υποδομές επιστροφής στην Ελλάδα, ii) 16 ημιδομημένες συνεντεύξεις με φορείς που σχετίζονται με τις επιστροφές και ειδικότερα με το AVRR, και III) εθνογραφικά εργαλεία, όπως επισκέψεις στο πεδίο, παρατήρηση, και «ξεναγήσεις». 

Η ανάλυση παρουσιάζει τους καθημερινούς τρόπους εφαρμογής των υποδομών και ιδιαίτερα του προγράμματος AVRR στην Ελλάδα, εξετάζοντας τους εμπλεκόμενους φορείς, τις πρακτικές/«ενέργειές» τους, τα υλικά και τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται, τις σχέσεις μεταξύ των παραπάνω, καθώς και διάφορα κενά ή άλλες προκλήσεις που προκύπτουν. Αναδύεται ένα ευρύ δίκτυο εμπλεκόμενων φορέων που δραστηριοποιούνται σε πολλαπλά επίπεδα, όπως εκείνοι που διευκολύνουν ή αμφισβητούν τις επιστροφές, άλλοι που διατηρούν διττό ρόλο, φορείς με επιχειρηματική προσέγγιση στη λειτουργία των επιστροφών, καθώς και μη κρατικοί και ιδιωτικοί δρώντες. Επιπλέον, όπως δείχνει η ανάλυση, η εφαρμογή των επιστροφών είναι εγγενώς μη γραμμική. Η εφαρμογή του AVRR περιλαμβάνει, αφενός, μια φαινομενικά τυποποιημένη και ομοιόμορφη διαδικασία για όλους, ενώ, αφετέρου, ένα «κατά περίπτωση» και εξατομικευμένο πλαίσιο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα διαφορετικές –και συνήθως άνισες– συνολικές εμπειρίες επιστροφής για τους/ις μετανάστες/τριες, ανάλογα με το νομικό καθεστώς τους, την κατοχή ταυτοποιητικών και ταξιδιωτικών εγγράφων, τις ευαλωτότητές τους, τα σημεία εισόδου στο πρόγραμμα, τους τόπους διαμονής τους εν αναμονή της επιστροφής και τους διαφορετικούς τύπους επαφών με τις αρμόδιες αρχές.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η εγγραφή και η συμμετοχή στο AVRR δεν αποκλείουν την πιθανότητα σύλληψης και κράτησης των μεταναστών/τριών, ακόμη και αν διαθέτουν έγγραφα που αποδεικνύουν την εγγραφή τους στο πρόγραμμα. Έτσι, η κράτηση, η απειλή κράτησης και οι διαδικασίες παρατυποποίησης παραμένουν θεμελιώδη στοιχεία της εφαρμογής όλων των υποδομών επιστροφής και του AVRR ειδικότερα. Επιπλέον, η εφαρμογή του AVRR για τους κρατούμενους αμφισβητεί άμεσα τον εθελοντικό του χαρακτήρα. Το τελευταίο αμφισβητείται επίσης όταν λαμβάνεται υπόψη το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο λειτουργεί το AVRR στην Ελλάδα, υπογραμμίζοντας ότι οι εθελοντικές και οι αναγκαστικές επιστροφές χρειάζεται να νοούνται ως ένα συνεχές εξαναγκασμού και όχι ως κατηγορηματική διάκριση. Επιπρόσθετα, η χρηματοδότηση, τα υλικά, η γεωγραφία και οι τεχνολογίες διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του AVRR, αποκαλύπτοντας τον εξελισσόμενο και επεκτεινόμενο χαρακτήρα του. Η έκθεση υποστηρίζει ότι σε όλες τις υποδομές επιστροφής και ιδιαίτερα στο AVRR αναδύονται ταυτόχρονα μια οργανωμένη και σταθερή δομή αλλά και μια ικανότητα δυναμικής προσαρμογής.