Η πράσινη, ψηφιακή και διττή μετάβαση στην Ελλάδα. Μικρά κείμενα για τις μεγάλες προκλήσεις

Στην εμβληματική δράση «Ανθεκτικότητα, συμπερίληψη, και ανάπτυξη: προς μια δίκαιη πράσινη και ψηφιακή μετάβαση των ελληνικών περιφερειών»[JustReDI], η πράσινη μετάβαση και ο ψηφιακός μετασχηματισμός της Ελλάδας αντιμετωπίζονται ως ένα διπλό, σύνθετο και επείγον πρόταγμα, όπου η διασύνδεση περιβαλλοντικών απαιτήσεων, οικονομικής αναδιάρθρωσης, κοινωνικής δικαιοσύνης και τεχνολογικής καινοτομίας προβάλλει ως το κεντρικό μοτίβο για την επίτευξη ενός βιώσιμου μέλλοντος. Το πρόταγμα αυτό δεν μπορεί να κατανοηθεί και να γίνει πράξη εκτός της ευρύτερης στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αειφορία και την ψηφιακή οικονομία. Απαιτεί βαθιές δομικές αλλαγές σε πολλούς παραγωγικούς τομείς και αφορά περίπλοκες ρυθμιστικές και θεσμικές προσαρμογές. Ο πυρήνας της πράσινης μετάβασης έγκειται στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, της απώλειας βιοποικιλότητας και της ρύπανσης, οι οποίες, επιδεινούμενες, απειλούν τους φυσικούς πόρους και την ανθρώπινη υγεία. Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία[European Green Deal] αποσκοπεί στο να καταστεί η Ευρώπη ήπειρος μηδενικών καθαρών εκπομπών έως το 2050 με ενδιάμεσα, υπερφιλόδοξα ορόσημα, όπως η μείωση των εκπομπών κατά τουλάχιστον 55% το 2030 σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Η Ελλάδα έχει ενσωματώσει αυτούς τους στόχους σε εθνικό επίπεδο μέσω της νέας κλιματικής νομοθεσίας και του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα [ΕΣΕΚ], σηματοδοτώντας την έναρξη ριζικών αναδιαρθρώσεων στον ενεργειακό τομέα, τη βιομηχανία, τις μεταφορές, τον κατασκευαστικό τομέα, την αγροτική παραγωγή και τη διαχείριση φυσικών πόρων. Η αναδιάρθρωση του ενεργειακού τομέα της χώρας, ο οποίος ιστορικά ήταν εξαρτημένος από τον λιγνίτη και τα ορυκτά καύσιμα, αποτελεί μια κύρια βασική πρόκληση όσο και μια μεγάλη ευκαιρία της μετάβασης. Η απολιγνιτοποίηση και η προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας [ΑΠΕ], με έμφαση στην ηλιακή, αιολική και τις αναδυόμενες τεχνολογίες, στοχεύει σε ένα μερίδιο άνω του 80% των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή έως το 2030. Αυτή η μετάβαση απαιτεί εκτεταμένες επενδύσεις για διασύνδεση και εκσυγχρονισμό των υποδομών του δικτύου, ανάπτυξη συστημάτων αποθήκευσης, καθώς και διαχείριση των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων για τις τοπικές κοινότητες και τους εργαζόμενους στους παραδοσιακούς κλάδους ενέργειας. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της δίκαιης μετάβασης [just transition] εστιάζει στην ελαχιστοποίηση των κοινωνικών παράπλευρων απωλειών ενώ ταυτόχρονα επιδιώκει την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και της περιφερειακής ισορροπίας. Παράλληλα, η ενεργοβόρος βιομηχανία αντιστέκεται στην πίεση να βελτιώσει την ενεργειακή αποδοτικότητά της και να υιοθετήσει καθαρές τεχνολογίες διατηρώντας συνάμα και αυξάνοντας την ανταγωνιστικότητά της. Αυτό απαιτεί νέες επενδύσεις, καινοτόμες προσεγγίσεις και υποστηρικτικές ρυθμιστικές πολιτικές. Το πρότυπο της κυκλικής οικονομίας ενσωματώνεται ολοένα και περισσότερο στη βιομηχανική πρακτική, προάγοντας την ορθολογική χρήση πόρων, τη μείωση αποβλήτων και την προώθηση βιώσιμων αλυσίδων αξίας. Οι μεταφορές και ο κτιριακός τομέας αποτελούν καίριες εστίες φιλοπεριβαλλοντικής αλλαγής, με την υποστήριξη της ηλεκτροκίνησης, των εναλλακτικών καυσίμων και των πράσινων μετακινήσεων να δίνει έμφαση στη μείωση των εκπομπών και των επιπτώσεων στην υγεία. Οι παρεμβάσεις για την ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων στοχεύουν στη μείωση της ενεργειακής ζήτησης και την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, ιδιαίτερα στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, σε μια προσπάθεια σύνδεσης της περιβαλλοντικής πολιτικής με το κοινωνικό κράτος και τη δημόσια υγεία. Ο πρωτογενής τομέας και η προστασία των οικοσυστημάτων διαδραματίζουν επίσης καθοριστικό ρόλο στην προσπάθεια επίτευξης βιώσιμων πρακτικών που μειώνουν τις εκπομπές και προάγουν τη βιοποικιλότητα. Η στήριξη των αγροτών, κτηνοτρόφων και αλιέων στην υιοθέτηση κλιματικά ορθών τεχνικών εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο αναδιάταξης της παραγωγικής διαδικασίας και της διατροφικής ασφάλειας. Η πράσινη μετάβαση στη χώρα συντελείται στο πλαίσιο σημαντικών περιφερειακών ανισοτήτων που αφορούν τη συνολική δομή της οικονομίας, τις υποδομές και τις θεσμικές λειτουργίες. Κάποιες περιοχές εμφανίζουν σημαντική πρόοδο σε σχετικούς δείκτες αειφορίας χάρη στα συγκριτικά πλεονεκτήματά τους, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και στον αγροτικό τομέα, πλην όμως προκλήσεις εξακολουθούν να υπάρχουν, ειδικά σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η υδροδιαχείριση, ο αστικός σχεδιασμός και η κοινωνική ανισότητα. Η αξιολόγηση της ευπάθειας σε διαφορετικά επίπεδα (χωρικά, οικονομικά, κοινωνικά) συμβάλλει καθοριστικά στον σχεδιασμό στοχευμένων πολιτικών και την αποτελεσματική χρήση ευρωπαϊκών πόρων. Ένα κρίσιμο κοινωνικοοικονομικό ζήτημα είναι η ενεργειακή φτώχεια, που στην Ελλάδα εντάθηκε από την οικονομική κρίση και την αστάθεια στις τιμές ενέργειας. Η μετάβαση πρέπει να ενσωματώνει μέτρα που διασφαλίζουν την πρόσβαση όλων σε προσιτή οικονομικά ενέργεια, επιτυγχάνοντας μια οικολογική κοινωνική μετάβαση χωρίς αποκλεισμούς ‒ συνδυάζοντας αναβαθμίσεις στην ενεργειακή απόδοση κτιρίων, συνεχή πρόσβαση σε ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές και εξασφάλιση πόρων για την κοινωνική προστασία. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός καθίσταται βασικός μοχλός για την επίτευξη της πράσινης μετάβασης μέσω της ανάπτυξης υποδομών, ανοιχτών δεδομένων και μοντέλων συμμετοχικής διακυβέρνησης. Το JustReDI αναδεικνύει τη σημασία της ψηφιακής ωριμότητας, της διαλειτουργικότητας και της χρήσης προηγμένων τεχνολογιών όπως το διαδίκτυο των πραγμάτων [Internet ofThings, IoT], τα μεγάλα δεδομένα [big data], το blockchain και την τεχνητή νοημοσύνη [AI] στην υποστήριξη βιώσιμων ενεργειακών συστημάτων και περιβαλλοντικής διαχείρισης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον ρόλο των ψηφιακών δημοσίων αγαθών [digital public goods], μη αποκλειστικά και προσβάσιμα μέσα που συνεισφέρουν στην ενίσχυση της διαφάνειας, της συμμετοχής των πολιτών και της αποτελεσματικότητας των δημόσιων υπηρεσιών. Μέσα από αυτά τα εργαλεία ενισχύεται η γνώση, προωθείται η καινοτομία και επιτυγχάνεται η διαχείριση πόρων με γνώμονα την αειφορία και την κοινωνική δικαιοσύνη ‒ στοιχεία κρίσιμα για την επιτυχή υλοποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής για μια δίκαιη διπλή μετάβαση. Η ψηφιοποίηση προσφέρει νέες δυνατότητες συλλογής και ανάλυσης δεδομένων που επιτρέπουν την ακριβέστερη αξιολόγηση των περιβαλλοντικών δεικτών και την παρακολούθηση της προόδου των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης[SDGs]. Ταυτόχρονα, διευκολύνει τη δικτύωση μεταξύ των διαφόρων ενδιαφερόμενων μερών (πολιτεία, ακαδημαϊκή κοινότητα, επιχειρήσεις, κοινωνία πολιτών), μέσα από πλατφόρμες και κοινότητες πρακτικής [Communities ofPractice], όπου ανταλλάσσονται εμπειρίες, καλές πρακτικές και καινοτόμες λύσεις. Ένα από τα κρίσιμα ζητήματα που αναδεικνύονται αφορά την ψηφιακή κυριαρχία [digital sovereignty], η οποία σχετίζεται με την ανεξαρτησία και ασφάλεια στην ψηφιακή υποδομή, τη διαχείριση των δεδομένων και την προστασία της ιδιωτικότητας (σύμφωνα με τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων, GDPR). Η προσπάθεια αυτή αποσκοπεί σε μια ισορροπία μεταξύ ανοικτών τεχνολογιών και προάσπισης του εθνικού και δημόσιου συμφέροντος, ενισχύοντας παράλληλα το ψηφιακό οικοσύστημα καινοτομίας που μπορεί να συμβάλει στην πράσινη ανάπτυξη. Αυτό ενισχύει την ανάγκη για πράσινες τεχνολογίες πληροφορικής και βιώσιμα κέντρα δεδομένων, που εναρμονίζονται με τη στοχοθεσία της ψηφιακής και πράσινης μετάβασης. Γενικώς ειπείν, ο ψηφιακός μετασχηματισμός στο πλαίσιο του JustReDI δεν είναι απλώς μια τεχνολογική αναβάθμιση· είναι ένας βασικός μοχλός για τη δημιουργία ενός συνεκτικού, διαφανούς και βιώσιμου οικοσυστήματος όπου η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση οφείλουν να συνυφαίνονται αρμονικά προς όφελος της κοινωνίας και του πλανήτη .Η υλοποίηση της διπλής μετάβασης προϋποθέτει ευρύ φάσμα επενδύσεων και πολιτικής υποστήριξης. Τα ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά εργαλεία, όπως το Ταμείο Ανάκαμψης, το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης και το πρόγραμμα HorizonEurope, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη χρηματοδότηση των μετασχηματισμών. Ο συνδυασμός αυτών με ισχυρά θεσμικά πλαίσια, εκπαίδευση και ανάδειξη πράσινων και ψηφιακών δεξιοτήτων σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης ενισχύει προοδευτικά και ρεαλιστικά την εφαρμογή τους.