Αμειβομένη απασχόληση των γυναικών και έμφυλες διακρίσεις σε συνθήκες πολλαπλών κρίσεων

Η τρέχουσα περίοδος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «συνθήκη πολλαπλών κρίσεων», έχοντας ως κύρια αιτία τη συστημική μη-βιωσιμότητα.

Κατά τη διάρκεια της κοινωνικοοικονομικής κρίσης (2008-2019), τα έμφυλα χάσματα στην αγορά εργασίας και στους μισθούς μειώθηκαν ως αποτέλεσμα της μεγαλύτερης επιδείνωσης της θέσης των ανδρών σε σχέση με τις γυναίκες. Ωστόσο, η μείωση του έμφυλου χάσματος στην αγορά εργασίας αποτελεί παραπλανητικό δείκτη προόδου της ισότητας των φύλων, καθώς επετεύχθη ενώ οι συνθήκες εργασίας εξισώνονταν καθοδικά. Την περίοδο 2015-2019, παρά τη δειλή ανάκαμψη της αγοράς εργασίας, οι δημόσιες πολιτικές δεν μπόρεσαν να απορροφήσουν τις συνέπειες της απασχόλησης και της ανεργίας που δημιούργησαν τα μέτρα λιτότητας των μνημονίων.

Κατά την περίοδο της πανδημίας (2019-2021), η καθολική αναστολή δραστηριοτήτων (lockdown), τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και η απαγόρευση των μετακινήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο είχαν μετασχηματίσει την πανδημία σε «ύφεση γένους θηλυκού» («she-cession»). Οι γυναίκες απώλεσαν σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό τις θέσεις εργασίας τους με την έναρξη της πανδημίας και αντιμετώπισαν μεγαλύτερα εμπόδια επανένταξης στην αγορά εργασίας. Ειδικότερα, ο τομέας των υπηρεσιών, στον οποίο οι γυναίκες υπεραντιπροσωπεύονται, βρέθηκε στην «πρώτη γραμμή», αναδεικνύοντας τη σημασία του για την κοινωνική αναπαραγωγή. Συνεπώς, η πανδημία όξυνε τις έμφυλες ανισότητες στην εργασία, καθώς οι οριζόντιες και ουδέτερες ως προς το φύλο πολιτικές δεν μπόρεσαν να τις συγκρατήσουν.

Η ενεργειακή κρίση (2021-σήμερα) και η ενεργειακή φτώχεια εντείνουν τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών κρίσεων, ανακόπτοντας την πρόοδο στην έμφυλη ισότητα. Το υφιστάμενο έμφυλο μισθολογικό χάσμα οδηγεί σε εισοδηματική φτώχεια. Αυτό το γεγονός και η αυξημένη παραμονή στο σπίτι οδηγούν αλυσιδωτά τις γυναίκες σε κακές συνθήκες διαβίωσης και σε αδυναμία πρόσβασης σε επαρκείς ενεργειακές υπηρεσίες, επηρεάζοντας δυσμενώς την υγεία και την ευημερία τους, οδηγώντας σε κοινωνικό αποκλεισμό. Στις μετανάστριες και στις γυναίκες με αναπηρία, η ενεργειακή κρίση συνιστά πρόσθετη κρίση στις υφιστάμενες ανισότητες. Ακόμα, οι διακρίσεις στην απασχόληση, η έλλειψη κατάλληλων πολιτικών ένταξης των μεταναστριών, η ανεπαρκής ορατότητα και η έλλειψη ίσων όρων εργασίας για τα άτομα με αναπηρία δυσχεραίνουν την εισοδηματική αυτονομία, οδηγώντας σε ενεργειακή φτώχεια. Στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η σχέση φύλου-ενέργειας-περιβάλλοντος απουσιάζει σε μεγάλο βαθμό από τις δημόσιες πολιτικές. Συγκεκριμένα, ο «Εθνικός Κλιματικός Νόμος» (Ν. 4936/2022) δεν περιλαμβάνει ρητώς ζητήματα φύλου. 

Ως προς τα ποσοτικά ευρήματα της μισθωτής απασχόλησης των γυναικών στις πολλαπλές κρίσεις, παρουσιάζουμε στοιχεία της έρευνας Χαραλάμπη & Τσίγκανου (2024) στο πλαίσιο του ερευνητικού μας έργου. Συνολικά, στον τομέα της μισθωτής εργασίας, η πλειονότητα των ερωτηθεισών συμφωνεί πως τα χρήματά τους δεν επαρκούν για να καλύψουν βασικά καταναλωτικά αγαθά, και διαφωνεί ότι τα κυβερνητικά μέτρα βοηθούν στη βελτίωση του εισοδήματός τους. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, οι περισσότερες δεν εντόπισαν εργασιακές μεταβολές, ενώ ορισμένες ανέφεραν ως κυριότερη αλλαγή την υποχρεωτική τηλεργασία. Κατά την περίοδο των μνημονίων, η πλειονότητα αντιμετώπισε περισσότερα προβλήματα σε όρους απασχόλησης, ενώ ορισμένες δεν σημειώνουν εργασιακές μεταβολές. Η συντριπτική πλειονότητα δήλωσε πως σε καιρούς κρίσεων η μισθωτή εργασία των γυναικών επηρεάζεται περισσότερο από αυτή των αντρών, και αυτό οφείλεται κυρίως στις περισσότερες επαγγελματικές ευκαιρίες των αντρών.

Κύριος στόχος της έρευνας πεδίου είναι η διερεύνηση των βιωμάτων των εργαζόμενων γυναικών στον ιδιωτικό τομέα σε θέσεις απασχόλησης χαμηλού κύρους. Η ποιοτική έρευνα που διενεργούμε μπορεί να διακριθεί σε τρεις επιμέρους έρευνες. Η πρώτη αφορά εργαζόμενες σε αλυσίδες σουπερμάρκετ. Παράλληλα, οι δύο άλλες έρευνες εξετάζουν την αμειβόμενη εργασία των γυναικών σε θέσεις χαμηλού κύρους, εστιάζοντας σε ειδικές κατηγορίες, όπως οι μετανάστριες και οι γυναίκες με αναπηρία. Για τη διενέργεια αυτών των ερευνών, υλοποιήθηκαν δυο ομάδες εστιασμένης συζήτησης με γυναίκες με μεταναστευτικό υπόβαθρο και αναπηρία αντίστοιχα.

Είναι σημαντικό πως στην παρούσα έρευνα το φαινόμενο των διακρίσεων στο εργασιακό περιβάλλον προσεγγίζεται υπό το πρίσμα της φεμινιστικής θεωρίας. Πρόκειται για μια διάσταση που δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς. Στην παρούσα μελέτη, στο πλαίσιο της κοινωνιολογίας της εργασίας θέτουμε την έμφυλη διάσταση ως κεντρική συνιστώσα, επιχειρώντας να φωτίσουμε ένα εν πολλοίς αδιερεύνητο πεδίο.